Čitanje grada
BEOGRAD – OD UTOPIJSKOG TRAGA DO DISTOPIJE
Kada je početkom dvadesetih godina prošlog veka arhitekt Jan Dubovi, službenik beogradske filijale praškog preduzeća “Matija Bleh”, stigao u srpsku prestonicu, ona mu nije otpozdravila velikovaroškim i učtivim naklonom. Njegove bele kubističke vile, radnička skloništa, obdaništa i domovi, osmišljavani sa stanovišta moderne higijene i nauke, svetlele su kao kristali u krezubim fasadnim nizovima prašnjavih ulica, među vlažnim stanovima i kućama bez toaleta. No Dubovi je sa sobom doneo utopijski vedru viziju budućnosti a sebi postavio previsok, vazda nedohvatan cilj. Svojim neimarskim poslanstvom hteo je da zadovolji “kako radenika, tako i činovnika i kapitalistu”. Njegov odgovor na plansku i estetsku nesavršenost Beograda, kao i loše uslove stanovanja, bio je zanos “vrtarskim gradom” u čijem je kružnom ocrtu, sraslosti s prirodom, slobodnim prostorom, nebom i vodama, prepoznavao drevni oblik slovenskih sela. Nova naselja spajala bi prednosti sela s prednostima grada i jamčila bolje uslove života za sve stanovnike. Na taj način, smatrao je Dubovi, vrtni grad bi dao „temelje zdravoj državi i time rešio socijalno pitanje“. Svoj san o velikom i uređenom Beogradu, toj južnoj metropoli “svekolikog slovenstva”, kako ga je doživljavao, uspeo je da ostvari tek neznatnim upisom u stvarni prostor. Trag nadahnutog nastojanja, oko kojeg su bili okupljeni i arhitekti Đorđe Kovaljevski, Mihailo Radovanović, Valerije Staševski, Viljem Baumgarten i drugi, samo je u izvesnoj meri vidljiv u opštinskom naselju Činovnička kolonija na Voždovcu. Stanovati ne znači nužno i udomiti se, znao je Dubovi, te je volumene svojih vila u malenim vrtovima odmeravao prema potrebi za mirom, suncem i zelenilom, a uravnoteženost i intimnost tog naselja našao u jednostavnosti matrice ulica i parcela, granici broja stanovnika i udobnoj udaljenosti između suseda. Uređenje varoši preduslov je svakog stana u kom će biti “zdravlja, veselja i sreće”, pisao je češki arhitekta u “Tehničkom listu”.
Ali trag je, kako tvrdi Derida, prazna simulacija prisustva, trag je uvek i već izbrisano i odsutno prisustvo. Upravo ono što je, zapravo, vrtarski grad za današnju Činovničku koloniju. Preinačena silnim betonom, grubim interpolacijama i bahatim nadgradnjama, ona je zatomljeni i odsutni delić utopije sela u gradu i grada u selu – vrtnog grada – jedan dekomponovani, nebranjeni i neuspeli urbanistički brikolaž. Uostalom, kao i sam veliki Beograd, ispisan tragovima brojnih urbo-arhitektonskih utopijskih pokušaja.
Novi vs. stari Beograd
Kada je, posle Drugog svetskog rata, Dubovi zauvek napuštao Srbiju, Beograd ga je zaboravio i kao tvorca Astronomske opservatorije na Zvezdari – i naklon je opet izostao. U to vreme jedna druga ideja je već snažno uznosila duhove. Utopijski far se pomerio od međuratnih kolonija i “vrtarskih” koteža šumadijskog Beograda ka središtu stvaralačkog uzbuđenja, novom političkom i socijalnom programu, ka oblikovanju "ozarenog grada" preko Save, na čistinama nekadašnjih ševara Bežanije. Istorijski Beograd, po usvojenom teorijskom modelu spremnom i na krajnja uprošćavanja, pao je u drugi plan, što se nije doživljavalo kao naročita šteta, jer ga je bilo nemoguće saobraziti “novoj objektivnosti” zdravih urbanističkih principa. Smatralo se da je njegova nepopravljiva struktura, nasumična i spontana, nesavršena spram moderne urbanističke trezvenosti. A ova je, pak, oslonjena na geometriju, a zapravo totalnu organizaciju gradskog prostora, uz to počivala i na “kreativnoj umetnosti”.
Kreacija kakvu je još 1925. poletno prizivao Ljubomir Micić ubrzo niče na slobodnim prostranstvima dojučerašnjih močvara, šuma i žitnica. Izrastaju čitavi blokovi kolektivnih građevina “čistoga polja i betonskog karaktera” – ogoljeni, funkcionalni i jasni, baš kako je pesnik hteo, poput zenitističkih strofa i vojničkih kasarni. Spremni za dostojanstveni život radničke klase, vodeće društvene snage. Stanovanje, a s njim i zdravstvena zaštita i obrazovanje, u novom sistemu zajamčeno je kao osnovno ekonomsko, društveno i kulturno pravo, nezavisno od novčanih odnosa i hirova tržišta. Ali je krajnja cena ipak bila prevelika. Nova proleterska vlast, baš kao i ona buržoaska pre nje, što je predvideo Marks u “Komunističkom manifestu”, silno je uvećala gradsko stanovništvo spram seoskog. Industrijalizacija zemlje ispraznila je i opustela sela, odjednom zavisna i potčinjena gospodarstvu grada. Zbog opčinjenosti urbanitetom, ravnoteža, prožetost i ujedinjenost ruralnog i urbanog više nisu bile ni teme, ni društveni zadatak. Premoderno seosko društvo, ukorenjeno u krvnom srodstvu, prijateljstvu, osećanju zajednice i samoj zajednici (Gemeinschaft), zamenjeno je novim urbanim društvom (Gesselschaft) u kom središnju ulogu preuzima država.
Uporedo, pred podvižničkim izazovom stvaranja Novog Beograda, i nasuprot njemu, gasnuo je Stari Beograd. Zarobljen u staroj matrici, sve više je ocrtavan pretećim naznakama nevesele budućnosti, čak i znakovima mogućeg udesa. Uprkos brojnim planovima, zaobilazile su ga velike ideje i hrabre realizacije, prepuštajući ga neobuzdanom unutrašnjem bujanju, sitnom interesu i nedopustivoj grabeži. U narednim decenijama doživeće nasilne udare bespravne gradnje, dogradnje i nadgradnje, ispunjavanje i najmanjih praznina u svome tkivu, otimanje javnih u korist privatnih prostora, promenu strukture stanovništva, eksploziju motorizacije, veliko zagađenje vazduha i reka. Uslediće i širenje nelegalno izgrađene periferije, deponija i slamova, opasno urastanje industrijskih postrojenja i vojnih građevina u jezgro grada, beskrajno usitnjavanje parcela, zaplitanje vlasničkih odnosa do tačke nestanka najosnovnije higijene i već neizvodljive modernizacije i humanog obnavljanja gradskih prostora. Neshvatljivo je uništavana gradska flora i čitavi stoletni drvoredi... Intimnost i osećaj pripadnosti mestu i zajednici, odmenjena je anonimnošću i drugošću. A niz ovim nabrajanjem izdaleka nije zatvoren.
Nemoćan da emulira svu brojnost negativnih procesa, stari Beograd je postajao neželjeni proizvod takvih pojava, ishod nejasnog vođstva i zamućenog cilja. Ostavljen od utopijske i delotvorne praktične misli, odvojen od reka, haotičan u svojoj čežnji za vazduhom i poljima otvorenog neba, odgušenim saobraćajnicama, istinskim trgovima i bulevarima, mostovima, bez podzemne železnice, s premalo parkova i nedovoljno zelenila, sve neuspešnije je skrivao pretnju pervertirane, obrnute utopije.
Beograd spasava Srbiju?
Da kojim slučajem postoji kakav otpusni, zaštitni ventil Beograda, takav bi već odavno pištao od unutrašnjeg pritiska hiperurbanizacije. Za distopijsku pretnju, što se nad njim nadvila, možda bi onda čuli ideatori i inicijatori miliona novoizgrađenih stambenih i poslovnih kvadrata. Masovna industrija nedovoljno priuštivih i nepriuštivih stanova na lokacijama najveće isplativosti, koja združuje i pokreće zamrle privredne grane, trenutni je odgovor na ukupnu društvenu i ekonomsku krizu. Kada bi mehanizam uvećavanja mogao održati i unaprediti grad to bi imalo smisla, ali je obrnuto. Sa svojim dragocenim zemljištem, malaksalom infrastrukturom, a posredno i svojim istorijskim nasleđem i kulturnim diverzitetom, Beograd je danas sredstvo održanja privrede i njena pala žrtva. A žrtva je i selo, u Srbiji bele kuge, ostarelih, osiromašnih i bolesnih seljaka. Kratkovido i nezasitno investiranje u moć i veličinu prestonice, te podsticanje njenog daljeg naseljavanja mahom mladim ruralnim stanovništvom sadrži sve osobine bezumnog distopijskog projekta.
Namesto slike prenaseljenog grada senki, smoga i nasilja, s jedne, i opustelih i umirućih sela s druge strane, potrebna је nova utopija. A njoj se već unapred može odrediti pravac i dati ime: selo spasava grad ili, tačnije, Srbija spasava Beograd.
2010.