Čitanje grada
BEOGRAD – OD UTOPIJSKOG TRAGA DO DISTOPIJE
Kada je početkom dvadesetih godina prošlog veka arhitekt Jan Dubovi, službenik beogradske filijale praškog preduzeća “Matija Bleh”, stigao u srpsku prestonicu, ona mu nije otpozdravila velikovaroškim i učtivim naklonom. Njegove bele kubističke vile, radnička skloništa, obdaništa i domovi, osmišljavani sa stanovišta moderne higijene i pedijatrije, svetlele su kao kristali u krezubim fasadnim nizovima prašnjavih ulica, među vlažnim stanovima i kućama bez toaleta. No Dubovi je sa sobom doneo utopijski vedru viziju budućnosti a sebi postavio previsok, vazda nedohvatan cilj. Svojim neimarskim poslanstvom hteo je da zadovolji “kako radenika, tako i činovnika i kapitalistu”. Njegov odgovor na svu ružnoću i nesređenost Beograda bio je zanos “vrtarskim gradom” u čijem je kružnom ocrtu, sraslosti s prirodom, slobodnim prosotrom, nebom i vodama, prepoznavao drevni oblik slovenskih sela. Nova naselja spajala bi prednosti sela sa prednostima grada i jamčila bolje uslove života za sve stanovnike. Svoj san o velikom i uređenom Beogradu, toj južnoj metropoli svekolikog slovenstva, kako je pisao, uspeo je da ostvari tek neznatnim upisom u stvarni prostor. Trag nadahnutog nastojanja, oko kojeg su bili okupljeni i arhitekti Đorđe Kovaljevski, Mihailo Radovanović, Valerije Staševski, Viljem Baumgarten i drugi, samo je u izvesnoj meri otisnut u rešenju opštinskog naselja Činovnička kolonija na Voždovcu. Stanovati ne znači nužno i udomiti se, znao je Dubovi, te je volumene svojih vila u malenim vrtovima odmeravao prema potrebi za mirom, suncem i zelenilom, a uravnoteženost i intimnost naselja našao u jednostavnosti matrice ulica i parcela, granici broja stanovnika i udobnoj udaljenosti između suseda.
Ali trag je, kako tvrdi Derida, prazna simulacija prisustva, nešto što nema svoga pravog mesta, trag je uvek i već izbrisano i odsutno prisustvo. Upravo ono što je, zapravo, vrtarski grad za današnju Činovničku koloniju. Kakva je danas, preinačena betonom, nasilnim interpolacijama i nadgradnjama, ona je, na svu žalost, doista izbrisani i odsutni delić utopije vrtarskog grada – jedan dekomponovani, neštićeni i neuspeli urbanistički brikolaž. Uostalom, kao i sam veliki Beograd, ispisan tragovima ne samo ovog, već i brojnih urbo-arhitektonskih, utopijskih pokušaja. Novi vs. stari Beograd Kada je, posle Drugog svetskog rata, Dubovi zauvek napuštao Srbiju, Beograd ga je zaboravio i kao tvorca sjajne Astronomske opservatorije na Zvezdari – i naklon je opet izostao. U to vreme jedna druga ideja je već snažno uznosila duhove. Utopijski far se pomerio od međuratnih kolonija i “vrtarskih” koteža šumadijskog Beograda i ostavio ih u senci ravnodušnosti. Središte stvaralačkog uzbuđenja, političkog i socijalnog programa pomerilo se ka oblikovanju "ozarenog grada" preko Save, na čistinama nekadašnjih ševara Bežanije. Istorijski Beograd, po usvojenom teorijskom modelu spremnom i na krajnja uprošćavanja, pao je u drugi plan, što se nije doživljavalo kao naročita šteta, jer ga je bilo nemoguće saobraziti zdravim principima geometrije. Njegova nepopravljiva urbana struktura, nasumična i spontana, nesavršena je spram urbanističke trezvenosti, koja, oslonjena na geometriju, počiva na “kreativnoj umetnosti”.Kreacija kakvu je još 1925. poletno prizivao Ljubomir Micić ubrzo niče na slobodnim prostranstvima dojučerašnjih močvara, šuma i žitnica. Izrastaju čitavi blokovi kolektivnih građevina “čistoga polja i betonskog karaktera” – ogoljeni, funkcionalni i jasni, baš kako je pesnik hteo, poput zenitističkih strofa i vojničkih kasarni. Spremni za dostojanstveni život radničke klase, vodeće društvene snage. Stanovanje, a s njim i zdravstvena zaštita i obrazovanje, u novom sistemu joj je zajamčeno kao osnovno ekonomsko, društveno i kulturno pravo, nezavisno od novčanih odnosa i hirova tržišta. Ali bilo je i velikih mana. Nova proleterska vlast, baš kao i ona buržoaska pre nje, što je predvideo Marks u “Komunističkom manifestu”, silno je uvećala gradsko stanovništvo spram seoskog. Industrijalizacija zemlje ispraznila je i opustela sela, odjednom zavisna i potčinjena gospodarstvu grada. Zbog opčinjenosti urbanitetom, ravnoteža i ujedinjenost ruralnog i urbanog više nisu bile ni teme, ni društveni zadatak.
Uporedo, pred podvižničkim izazovom stvaranja Novog Beograda, i nasuprot njemu, gasnuo je Stari Beograd. Zarobljen u staroj matrici, sve više je ocrtavan pretećim naznakama nevesele budućnosti. Uprkos brojnim urbanističkim planovima, zaobilazile su ga velike ideje i hrabre realizacije, prepuštajući ga neobuzdanom unutrašnjem bujanju, sitnom interesu i prostoj grabeži. U decenijama koje slede doživeće nasilne udare bespravne gradnje, dogradnje i nadgradnje, ispunjavanje i najmanjih praznina svoga tkiva, otimanje javnih u korist privatnih prostora, dalje migracije i promenu strukture stanovništva, eksploziju motorizacije, veliko zagađenje vazduha i reka. Uslediće i širenje nelegalno izgrađene periferije, deponija i slamova, opasno urastanje industrijskih postrojenja i vojnih građevina u jezgro grada, beskrajno usitnjavanje parcela, zaplitanje vlasničkih odnosa do tačke nestanka najosnovnije higijene i već neizvodljive modernizacije i humanog obnavljanja gradskih prostora. Neshvatljivo je uništavana gradska flora i čitavi stoletni drvoredi... A niz ovim izdaleka nije zatvoren.
Nemoćan da emulira i u sebe primi nasilnu brojnost negativnih procesa, stari Beograd je postajao neželjeni proizvod takvih pojava, ishod nejasnog vođstva i zamućenog cilja. Ostavljen od utopijske i delotvorne praktične misli, odvojen od reka, haotičan u svojoj čežnji za vazduhom i poljima otvorenog neba, odgušenim saobraćajnicama, istinskim trgovima i bulevarima, mostovima, bez podzemne železnice, s premalo parkova i nedovoljno zelenila, sve neuspešnije je skrivao pretnju da postaje grad pervertirane, obrnute utopije.
Beograd spasava Srbiju? Da kojim slučajem postoji kakav otpusni, zaštitni ventil Beograda, takav bi već odavno pištao od strašnog unutrašnjeg pritiska hiperurbanizacije. Za distopijsku pretnju, koja se nad njim nadvija, možda bi onda čuli oni koji je podstiču da postane realnost: ideatori i inicijatori miliona novih stambenih i poslovnih kvadrata. Masovna industrija tobože priuštivih stanova na mestu najveće isplativosti, koja združuje i pokreće zamrle privredne grane, trenutni je odgovor na ukupnu ekonomsku krizu. Kada bi takva industrija mogla stvoriti, održati i unaprediti grad to bi imalo smisla, ali je upravo obrnuto. Sa svojim dragocenim zemljištem, već krajnje iscrpljenom infrastrukturom, a posredno i svojim istorijskim nasleđem i kulturnim diverzitetom, Beograd je danas sredstvo održanja industrije i njena pala žrtva. A žrtva je i selo, u Srbiji bele kuge, ostarelih, siromašnih i bolesnih seljaka. Otuda kratkovido i nezasitno investiranje u prestonicu, stoga i podsticanje njenog daljeg naseljavanja mahom mladim ruralnim stanovništvom, ima sve osobine bezumnog distopijskog projekta.Namesto zastrašujuće slike prenaseljenog i toksičnog grada senki, smoga, siromaštva i nasilja, s jedne, i opustelih i umirućih sela s druge strane, potrebna је nova utopija. A njoj se već unapred može odrediti pravac i dati ime: Srbija spasava Beograd ili, preciznije, selo spasava grad.
2010.